به گزارش گلستان ما به نقل از قابوس نامه، نویسنده کتاب حاضر که جامعه شناسی امریکایی و از سرشناس ترین چهره هایی است که تأثیر رسانه ها به ویژه تلویزیون را بر فکر و عقاید و شعور امریکاییان بررسی نموده است، در این کتاب به دنبال روشن ساختن و تبیین کیفیت بهره گیری و استفاده قدرتهای بزرگ و وابسته به کانونهای اقتصادی و سیاسی جهان برای سلطه فرهنگی بر جوامع بشری است.

نیل پستمن ( Neil postman زاده ۱۹۳۱ – درگذشته ۲۰۰۳)، منتقد، نویسنده، نظریه پرداز ارتباطات و استاد دانشگاه نیویورک است. پستمن به مارس ۱۹۳۱ متولد شد. وی حدود مدت ۴۰ سال استاد علوم و فنون دانشگاه نیویورک بود. پستمن از منتقدان و صاحبنظران شهره در زمینه رسانه و تکنولوژی است. 

پستمن تلاش می کند تا در کتابش وجهی دیگر از رسانه ها ( خصوصا تلویزیون ) را به مخاطب نشان دهد.

پستمن اعتقاد دارد که این وسایل ارتباط جمعی و رسانه ها هستند که کمیت و کیفیت معنا و مفهوم را تشکیل می دهند . به تعبیری فرهنگ به معنای مجموعه ای از معانی و مفاهیم ارزشی ، نتیجه کیفیت رسانه ها هستند . با توجه به این مسئله پستمن معتقد است که ادوار فرهنگ و تاریخ بشری را می توان از منظر ظهور و بسط تکنولوژی و رسانه ها تقسیم بندی کرد. او در این تقسیم بندی سیر تکامل و حاکمیت تدریجی تکنولوژی رسانه های مدرن را توضیح داده است که عبارت اند از : 

1 . فرهنگ انسان ابزارمند: در این دوره به پستمن حد توانایی های انسان محدود است . مذهب مرجع و مولد گفتمان های فرهنگی است . در این معنا ، فرهنگ انسان ابزارمند ، فرهنگ مذهبی و مبتنی بر مذهب است . 

2 . فرهنگ انسان تکنوکرات یا صنعت مدار : پستمن اعتقاد دارد که در این دوره ، راه روشنفکری از راه مذهب جدا می شود . در این دوره است که روشنفکری در تقابل با شریعت مداران قرار می گیرد . در این دوره روشنفکری مولد گفتمان فرهنگی است و فرهنگ ، مبتنی بر کتاب و ادبیات اثر شکل می گیرد . در این دوره به جای مذهب به متن ارجاع می شود . 

3 . فرهنگ تکنوپل ، یا صنعت محور : در این دوره به اعتقاد پستمن کالا که محصول صنعت است ، قدرت داوری را از انسان سلب می کند . در این دوره فرهنگ مبتنی بر کالاست و کالا ارزش مسلط است . در این دوره کتاب از جایگاه والای خود تا حد یک کالا نزول می کند و رسانه ها با تولید اطلاعات به عنوان کالایی قابل مصرف بر فرهنگ و بر انسان تسلط می یابند . آنها هستند که اکنون گفتمان فرهنگی را به میل و اراده ی خود شکل می دهند . سپس او دوره های یاد شده را به دو دوره کاهش می دهد ؛ فرهنگ مبتنی بر متن و فرهنگ مبتنی بر تصویر ، به نظر پستمن فرهنگ مبتنی بر متن از مفاهیم مجرد نشان دارد ، این مفاهیم تولید معنا می کنند و معنازا هستند ، گفت و گو بر محور معنایی فرهنگ مبتنی بر متن است که شکل می گیرد . 

پستمن می گوید ؛ نیمۀ دوم قرن بیستم میلادی ، هنگامه سقوط و زوال عصر صنعت چاپ و کتاب و طلوع و رواج عصر تلویزیون است که این دگرگونی و جابه جایی غم انگیز و غیر قابل جبرانی را در معنا ، مفهوم و محتوای افکار عمومی و نیز گفتگوها و محاورات مردم سبب شده است زیرا که این دو وسیله ارتباطی یا رسانه ای که تفاوت های زیادی در شکل و فرم با یکدیگر دارد- یعنی کتاب و تلویزیون – نمی توانند نه حامل و نه شامل ایده ها و اندیشه ههای یکسان باشند . 

به همان میزان که از توان تاثیر و کارایی کتاب و صنعت چاپ کاسته می شود ، محتوا و مایه های سیاست و مذهب و آموزش نیز دگرگون می گردد و متناسب با فرم و کارایی رسانه دیگر یعنی تلویزون تغییر شکل می یابند .

یکی از عوارض رسانه های مدرن و تکنولوژیک ، تولید بیش از حد اطلاعات است که فرصت فکرکردن را از مخاطب سلب می کند و در عین حال حجم بسیاری از اطلاعات تولید شده غیر ضروری است که چه بسا مخاطب را گیج و منحرف می کند . 

کاملا روشن است که اطلاعات به نوعی زباله تبدیل شده اند و خود جمع کننده زباله شده ایم و مسئله این است که چگونه در مورد اینکه کدام اطلاعات با اهمیت و مرتبط است تصمیم بگیریم و چگونه از شر اطلاعات غیر ضروری راحت می شویم .

او معتقد است در دوران جدید که انسان از هر سو با تهاجم تکنولوژی در تمام زمینه ها روبه رو است باید به گونه ای پرورش یابد تا بتواند در برابر این مهاجم ایستادگی و مقابله کند . انسان امروز باید در رویایوی با تکنولوژی و قبل از پذیرفتن آن از خود سوال کند که عصر تکنولوژی در ازای چیزی که به من می دهد ، چه می گیرد ؟ و او باید بداند که پذیرفتن تکنولوژی جبری نیست ، اما پذیرفتن الزامات آن جبری است . 

پستمن مخالف تکنولوژی فی نفسه نیست ؛

« گاهی از من سوال می کنند که آیا می خواهم همه ی ماشین ها را خرد و خراب کنم ؟جواب من یک نه محکم و قاطع است . به نظر من مردم و سازمان های اجتماعی با هم باید بر تکنولوژی کنترل داشته باشند.

بنابر این آنچه اینجا لازم است ، دورریختن ماشین ها نیست بلکه فقط ذره ای دانش بیشتر و فهم عمیق تر و پیچیدگی داشتن درباره ی تکنولوژی هایی است که در اختیار مردم است . »

پستمن معتقد است اگر تکنولوژی تابع انسان ، اخلاق و فرهنگ باشد خوب است اما هنگامی که تکنولوژی فرهنگ انسانی را زیر سلطه بگیرد و خود تبدیل به ایدئولوژی شود خطرناک است .

نیل پستمن همان طور که نسبت به تکنولوژی خوش بین نیست به رسانه های ارتباطی مدرن نیز خوش بین نیست و نسبت به آثار سوء و مخرب آنها هشدار می دهد . او به شدت نگران تاثیر رسانه های جدید بر ساختار روابط انسان ها و حوزه تفکر اندیشه و افکار عمومی است . به نظر او رسانه این قدرت را دارد که حقیقت را دگرگون سازد .

« ... متاسفانه انسان به ندرت متوجه این واقعیت می شود که این وسایل ارتباطی تا چه حد در جهان بینی و نگرش او موثرند ... »

البته تمرکز پستمن بیشتر روی شبکه های تلویزیونی است اما او واقعیت های موجود در رسانه های نوین را توصیف می کند . اما نمی توان قدرت رسانه ها را نادیده گرفت و به فرصت هایی که تکنولوژی برای بشریت ایجاد کرده بی توجه بود ! بنابر این باید شاخصه هایی کلی ارائه داد تا بر اساس آنها مدلی مطلوب با فرهنگ ، اخلاق و معارف اسلامی ارائه شود . 

چند شاخصه برای تبیین و ارزیابی رسانه های ایده آل قرآن کریم به عنوان یک رسانه که پیام و پیام رسان – فرستنده و گیرنده ها ( مخاطبین ) و پیام معلومی دارد ما رامتوجه دو مفهوم کاربردی می کند .

الف ) ارشاد ب ) اغواء

در قاموس قرآن رشد،رشاد و ارشاد به معنای هدایت و راهیابی و استقامت درراه حق تعریف شده است. می توان گفت عظیم ترین رسالت رسانه های اخلاق گرا ، ارشاد کردن مخاطبین است که ثمره اش رشید شدن مخاطب می گردد . 

در فرهنگ قرآنی ، نقطه ی مقابل ارشاد ، اغوا ست.

قد تبین الرشد من الغی ...  

و اغوا یعنی گمراه نمودن و نا امید کردن ...

توجه به دو مسئله ی ارشادکنندگی و اغواگری در کار رسانه ای ، می تواند راه روشنی برای رسانه های مطلوب (اخلاق گرا ، دینی ، فرهنگی ، اسلامی و ... ایده آل فرهنگ و اندیشه ی اسلامی ما ) ترسیم کند و پیام های خود را بر این مبنا ساماندهی کرده و ارزیابی نمایند . 

بنا بر این درتعریف رسانه از نگاه اسلام - قرآن چند نکته قابل توجه است :

1 . رسانه به عنوان وسیله ای برای انتقال پیام از فرستنده به گیرنده باید امین و صدیقی ارشادکننده باشد که مخاطب را به وسیله ی پیام رشید کند . ( چنانکه رویه ی قرآن و سیره ی پیامبران و اولیاء خدا چنین بوده است . )
2 . جنس پیام باید ارشادی و زبانش زبان فطرت باشد نه غریزه ( چنانکه پیام قرآن ارشادی و زبانش محرک فطرت است نه غریزه )
3 . فرستنده ی پیام باید عامل به پیام ارشادی خود بوده و به گفته ی خود معتقد باشد . ( چنانکه پیامبران و اولیاء خدا به آنچه می گفتند عمل می کردند و به آنچه منتقل می کردند معتقد بودند . )
4 . فهم و درک مخاطب،اصلی است که نباید نادیده گرفته شود ( چیزی که در علم ارتباطات به مخاطب شناسی معروف است ) بنابر این رسانه ای که در فرهنگ قرآنی ترسیم می شود رسانه ای است که به میزان علم و معرفت مخاطب توجه شده و به قدر عقل او با او سخن گفته می شود و اساسا کار هنر چند لایه بودن آن است و هرکس به میزان معرفت خود می تواند ازیک اثر هنری معرفت کسب کرده و یا لذت ببرد .

بنابر این مدل ارائه شده ی این بخش چند مفهوم کلیدی دارد و آن ؛

الف ) آگاهی بخشی به مخاطب است ( تا او درک کند که رسانه ها هم یک «تهدیداند» هم یک «فرصت » ! بر این اساس باید با آگاهی قبلی به سراغ فرستنده و پیام بروند . 

ب ) توجه به زبان پیام(و اینکه آیا زبان پیام زبان فطرت است یا غریزه؟،ارشاد کننده است یا اغوا کننده ؟)

ج ) انواع رسانه های نوین که محصول تکنولوژی هستند – تابع انسان ، اخلاق ، فرهنگ است یا تعهدی نسبت به این مبانی ندارد ؟

هنرمند انقلاب که مبانی هنرش را از عقیده و ایمانش اخذ می کند امروز با انوااع رسانه های دیداری – شنیداری مواجه است و براساس منابع خود باید مدل داشته باشد . 

مطالعه ی مدل های ارائه شده از رسانه ها می تواند در ترسیم نقشه ی راه هنرمند انقلابی مفید باشد و به طرح و مدل و نقشه ی او جامعیت بخشد .

منابع:

1 . پستمن . نیل . زندگی در عیش مردن در خوشی . صادق طباطبایی . انتشارات اطلاعات . تهران 1378 . چاپ سوم ص 73

2 . پستمن . نیل . زندگی در عیش مردن در خوشی . صادق طباطبایی . انتشارات اطلاعات . تهران 1378 . چاپ سوم ص 108

 3 . سید حسن حسینی . زیبایی شناسی و فلسفه رسانه . ص 174

 4. سید حسن حسینی . زیبایی شناسی و فلسفه رسانه . ص 176-177

5 . پستمن . نیل . زندگی در عیش مردن در خوشی . صادق طباطبایی . انتشارات اطلاعات . تهران 1378 . چاپ سوم ص72-78

6 . ( پستمن نیز همین رویکرد را در آثارش تبیین می کند )

7 . (قمی ، عباس ، 85 : 113 )

[1] بقره : 256

[1] (قمی ، عباس ، 85 : 220 )

مجتبی طالبی 
نویسنده و تهیه کننده صدا و سیمای مرکز گلستان 
مدرس و دبیر پژوهشی گروه فلسفه و عرفان اسلامی جامعه المصطفی العالمیه . واحد گرگان

انتهاي پيام/